Kıbrıs'ta ermeniler

Kıbrıs’ta Ermeniler, azınlık durumunda olan hristiyan bir halktır. Ermeni topluluklarının Kıbrıs’a yerleşmesi Bizans döneminde başlamıştır.

M.S. 578 yılında, Bizans İmparatoru Justinian II döneminde, 3350 Ermeni Büyük Ermenistan’dan ayrılarak Kıbrıs’a gelip yerleşirler. Bu göçün hemen ardından, Büyük Ermenistan’da Arzanene bölgesinde tutsak edilen 10.090 Ermeni’nin üçte biri, Bizans İmparatoru’nun talimatıyla Kıbrıs’a yönlendirilir ve burada farklı köy ve kentlere dağıtılırlar. Genel olarak Bizanslılara paralı asker ve sınır muhafızı olarak hizmet eden Ermeniler, 7., 8., 10. ve 12. yüzyıllarda da Kıbrıs’a gelerek yerleşirler. İlk Ermeni Piskoposluğu 973 yılında Lefkoşa’da kurulurken, ikinci Ermeni Piskoposluğu Mağusa’da kurulur. Kilikya prensliğinin 1080 yılında Anadolu’da kurulmasının ardından, Kıbrıs ile Kilikya Ermenileri arasında büyük bir yakınlaşma yaşanır.

Kıbrıs’taki Ermeni varlığı, Kilikya Krallığı’nın 1078 yılında Anadolu topraklarından Kıbrıs adasının kuzeyindeki kıyıları ele geçirmesiyle başlar. Kilikya Krallığı, Selçuklu Hanedanı’nın istilasıyla zayıflarken, kaçan Ermeniler Bizans İmparatorluğu yönetimindeki Kıbrıs’a mülteci olarak yerleşirler. Haçlı Seferleri döneminde Kilikya ile Kıbrıs arasındaki ilişkiler devam eder ve Ermeni II. Leo, Kıbrıs Krallığı’nı yöneten Lüzinyan hanedanına mensup biriyle evlenir.

Kıbrıs'ta ermeniler
Kıbrıs’ta ermeniler

Orta Çağ’da Kıbrıs’ta iki Ermeni piskoposluğu bulunduğu bilinmektedir, bunlar Lefkoşa ve Mağusa’da yer alıyordu. Lefkoşa’da Surp Kevork Kilisesi, Surp Boghos ve Surp Bedros Kiliseleri gibi Kıbrıs’ta Ermenilere ait iki kilise mevcuttu. Ancak St. Kevork Kilisesi, 1567 yılında Venedikliler tarafından kapatıldı.

Orta Çağ ve 19. yüzyılın sonlarına doğru Ermeni toplumu, Kıbrıs adasına ve diğer Akdeniz adalarına, hatta Osmanlı İmparatorluğu’nun Güneydoğu Avrupa’daki topraklarına kadar yayıldı. Günümüzde Kıbrıs’taki Ermeni nüfusunun büyük bir kısmı, 1915-1923 döneminde yaşanan olaylar sırasında adaya gelmiş olanlardan oluşmaktadır.

Kıbrıs’ta Ermeniler, Latinlerden hoşlanmayan bir grup olarak bilinir. 1570 Eylül’ünde Lefkoşa’nın ve 1571 yazında Mağusa’nın Osmanlı Türkleri tarafından kuşatıldığı dönemde, bu Kıbrıslı Ermeniler, Osmanlılar’a destek sağlamışlardır. Özellikle 9 Eylül 1570 tarihinde Lefkoşa’nın fethi esnasında, Ermenilerin Baf Kapısı’nı açarak Osmanlı askerlerinin şehre girmesine yardımcı oldukları kaydedilmiştir. Bu eylem sonucunda Baf Kapısı’nın kontrolü Kıbrıslı Ermenilere verilmiştir.

1571 yılında çıkarılan bir fermanla, Lefkoşa’daki Baf Kapısı yanındaki Surp Asvadzadzin (Meryem Ana) Kilisesi’nde bulunan Kıbrıslı Ermenilere, dini törenlerine başlamak için izin verilmiştir. Benzer şekilde, 1642 yılında yayınlanan başka bir ferman ile Girne kazasındaki Surp Magar Ermeni Manastırı vergiden muaf tutulmuştur.

1811 yılında Osmanlı yönetimi, manastırın yanına bir kilise inşa etmek isteyen Ermenilere izin verdiğinde, Ermeni topluluğu da bu olumlu gelişmenin bir ifadesi olarak, kilisenin girişindeki ön duvara yerleştirilen mermer zemine o dönemin padişahının tuğrasını kazıyarak işlemişlerdir.

1878 yılında İngilizler Kıbrıs’ı işgal edip yönetimi devraldığında, adada yaklaşık 150 Ermeni bulunmaktaydı. Ancak daha sonra, Anadolu’dan Kıbrıs’a göç eden başka Ermeniler de oldu. İngiliz işgalinin ilk yıllarında, adada İngilizce konuşabilen Kıbrıslı Türk yetkililer bulunmadığı için, Anadolu’dan gelen Ermeniler, Türkçeyi iyi bildikleri için Osmanlı belgelerini okuyup İngilizceye çevirmede İngiliz yönetimine yardımcı oldular.

Kıbrıs’ta Türkçe olarak yayınlanan ilk gazete, Ermeni kökenli Aleksan Sarafyan tarafından çıkarılmıştır. Sarafyan, Anadolu’dan kaçmak zorunda kaldıktan sonra önce Mısır’a gitmiş ve ardından İngiliz işgalinin başladığı dönemde Kıbrıs’a gelmiştir. 1880 yılında Larnaka’da sadece beş sayı çıkan “Ümit” adlı bu gazete, uzun süredir Osmanlı İmparatorluğu’na ait olan Kıbrıs adasının satılmasını eleştiren bir içeriğe sahipti ve padişahı eleştiren yazılar içeriyordu.

Sourp Magar Ermeni Manastırı, Kıbrıs
Sourp Magar Ermeni Manastırı, Kıbrıs

Kıbrıs’ta altı adet Ermeni kilisesi bulunmaktadır; dört tanesi Lefkoşa’da ve diğer ikisi Limassol ile Larnaka şehirlerindedir. Kıbrıs’ta bulunan Ermeni piskoposların merkezi ve ana kilise olarak kabul edilen Sourp Asdvadzadzin Ermeni Apostolik Kilisesi, başkent Lefkoşa’da yer almaktadır. Bunun yanı sıra, Ermeni Apostolik Kilisesi Larnaka’da ve Sourp Kevork Ermeni Apostolik Kilisesi de Limassol’da bulunmaktadır.

Kuzey Kıbrıs’ta da üç terkedilmiş kilise bulunmaktadır. Bu terkedilmiş yapılar, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Kıbrıs Harekâtı’ndan sonra Ermeni toplumu tarafından kullanılamamıştır. Bu terkedilmiş kiliseler arasında Antik Sourp Magar Manastırı da yer almaktadır.

Bugün Kıbrıs’ta yaşayan Ermenilerin sayısının 3.500 civarında olduğu tahmin ediliyor.